Seildist í vasa Ólafs Thors

Lyndon B. Johnson á Íslandi

Heimsókn varaforseta Bandaríkjanna til Íslands haustið 1963 vakti mikla athygli. Ljósmyndir: Ól. K. Magnússon

Það þykir ekki lengur ýkja merkilegt þótt heimsfrægir stjórnmálamenn eigi viðdvöl á Íslandi eða komi hingað í heimsókn. En fyrr á tíð sætti slíkt tíðindum. Um miðjan september 1963, fyrir nærri sextíu árum, kom hingað Lyndon B. Johnson, þáverandi varaforseti Bandaríkjanna. Svo háttsettur maður þar í landi hafði þá ekki áður sótt Ísland heim. Ekki er fast að orði kveðið þegar sagt er að þessi heimsókn hafi verið með nokkuð öðrum brag en nu tíðkast. Öryggisráðstafanir voru t.d. hverfandi miðað við það sem nú tíðkast.

Hikaði varaforsetinn þáverandi ekki við að blanda geði við almenning á götum úti í Reykjavík og ávarpa mannfjölda þétt umhverfis sig. Og ýmis uppátæki hans í heimsókninni þættu nú líklegab óviðeigandi þegar svo virðuleg persóna sem varaforseti mesta stórveldis heims er á í hlut.

Sendur til Norðurlanda

Sagan segir að þáverandi forseti Bandaríkjanna, John F. Kennedy, hafi haft frekar lítið álit á varaforseta sínum og helst kosið að hafa hann sem lengst í burtu frá sér. Til að taka sér frí frá Johnson um skeið hafi Kennedy ákveðið að senda hann í kurteisisferðalag um Norðurlönd haustið 1963. Var Ísland lokaáfangastaður ferðarinnar. Kom Johnson hingað að morgni mánudags 16. september og var floginn úr landi að kvöldi sama dags.

Í föruneyti varaforsetans voru auk embættismanna kona hans Lady Bird Johnson og nítján ára gömul dóttir þeirra, Lynda Bird Johnson. Skipulögðu íslensk stjórnvöld sérstaka dagskrá fyrir mæðgurnar á meðan Johnson hitti fyrirmenn þjóðarinnar og ávarpaði almennning.

Fimm dagblöð komu út hér á landi á þessum tíma og fluttu þau öll ítarlegar fréttir af heimsókninni. Morgunblaðið var þeirra stærst og ákaflega velviljað Bandaríkjunum og stjórnvöldum þeirra. Má heita að allt blaðið hafi verið lagt undir heimsóknina þriðjudaginn 17. september. Auk þess að fylgjast með varaforsetanum ferðuðust blaðamenn með frú hans og dóttur og röktu samviskusamlega öll þau orð sem þær létu falla. Reyndust þær ákaflega hrifnar af landi og þjóð. Var m.a. farið með Lady Bird á Árbæjarsafn. Sérstaklega hrifningu frúarinnar vakti eldhúsið í gamla bænum. „Þetta er alveg eins kolavél og ég ólst upp við í æsku,“ hrópaði hún upp yfir sig. Lyndu Bird var boðið að hitta stúdenta í Háskólanum og efnt var til hádegisverðarboðs fyrir hana í Þjóðleikhúskjallaranum og henni var boðið í Ásmundarsafn þar sem hún hitti listamanninn sjálfan.

Með herþyrlu til Reykjavíkur

Einkaþota varaforsetans lenti í Keflavík rétt fyrir kl. 11 heimsóknardaginn í úrhellisrigningu. Voru sextán lögregluþjónar við landgöngubrúna og gekk Guðmundur Í. Guðmundsson utanríkisráðherra um borð og heilsaði gestunum. Fimm mínútum síðar, þegar stytt hafði upp, steig Johnson úr vélinni með ráðherranum og föruneyti hans fylgdi í kjölfarið. Fögnuðu bandarískar varnarliðsfjölskyldur varaforsetanum, sem rétti börnunum í hópnum eiginhandaráritanir sínar og tók í hendur svo margra sem hann komst yfir.

Á þessum tíma var Keflavíkurvegur ekki malbikaður og þótti ekki við hæfi að svo tignir gestir þyrftu að aka eftir honum. Flogið var í tveimur herþyrlum til Bessastaða, þar sem Ásgeir Ásgeirsson forseti tók á móti gestunum. Í stuttri móttöku innandyra á forsetasetrinu afhenti Ásgeir varaforsetanum silfurhorn að gjöf sem dæmi um nútíma íslenska silfursmíði. Johnon gaf forsetanum kortaskáp mikinn og veglegan. Síðan var haldið í mikilli bílalest til Reykjavíkur og var klukkan orðin rúmlega tólf þegar komið var að Stjórnarráðshúsinu við Lækjartorg þar sem Ólafur Thors forsætisráðherra og aðrir ráðherrar ríkisstjórnarinnar biðu varaforsetans. Höfðu á annað þúsund manns safnast saman við húsið til þess að berja fyrirmennin augum.

Johnson ávarpaði fólkið nokkrum orðum og kvaðst þakklátur fyrir hlýjar móttökur. Hann kvaðst myndu hafa meira að segja eftir að hafa fundað með ríkisstjórninni. Ekki varð sá fundur langur. Að 10 til 15 mínútum liðnum var hann kominn fram í móttökustofu Stjórnarráðsins þar sem blaðamenn biðu og fylgdu ráðherrarnir honum eftir. Tók hann nú upp úr vasa sínum öskju með sígarettukveikjara og afhenti hann Ólafi Thors. „Þið hljótið að geta notað eld á Íslandi,“ sagði hann. Leit svo í kringum sig og byrjaði að útdeila kveikjurum til allra ráðherranna. Byrjaði hann á Bjarna Benediktssyni með orðunum: „And here is one for you.“ Löngu seinna rifjaði einn viðstaddra, Elín Pálmadóttir blaðamaður, upp athöfnina í móttökunni. Einn bandarísku ljósmyndaranna hafði kallað til varaforsetans að hann hefði ekki náð mynd af því þegar kveikjarinn var afhentur forsætisráðherra, en hann hafði stungið honum í jakkavasa sinn. Hafi Johnson þá vaðið umsvifalaust í vasa Ólafs Thors, án þess að afsaka sig, dregið upp kveikjarann og kveikt á honum með breiðu brosi fyrir ljósmyndarann. „Svipurinn á Ólafi Thors var dálítið skondinn,“ sagði Elín, sem kvaðst aldrei hafa getað liðið Johnson eftir þetta atvik.

Klifrað upp á girðingu

„Lyndon B. Johnson hugði nú að hatti sínum, en fann hann ekki þegar í stað,“ segir í frásögn Morgunblaðsins. „Fleiri komu honum til aðstoðar en fundu ekki hattinn og þá heyrðist varaforsetinn muldra í barm sér: „Öryggislögreglan ætti að geta fundið hattinn minn'. En ekki þurfti þó að grípa til svo alvarlegra ráðstafana eins og þeirra að senda öryggislögregluna út af örkinni, þv nú kom hatturinn í leitirnar og varaforsetinn gekk út og niður stéttina og til mannfjöldans, sem þar beið.“

Þeir sem beðið höfðu varaforsetans utandyra fengu nú þolinmæðina ríkulega endurgoldna. Þegar Johnson var kominn út fyrir hliðið klifraði hann óvænt upp á járngirðinguna með aðstoð Ragnars Stefánssonar, starfsmanns bandaríska sendiráðsins, og hóf að ávarpa mannfjöldann. Þýddi Ragnar orð hans jafnóðum. „Komið nær,“ sagði Johnson við fólkið og hafði greinilega engar áhyggjur af öryggi sínu á Ísland. Lét hann síðan fögur orð falla um gildi vestræns lýðræðis og varnarsamstarfs. „Við viljum ekki nýlendur, heldur samverkamenn, við viljum ekki leppríki heldur vini,“ sagði hann m.a. áður en hann klifraði niður aftur og hóf að dreifa eiginhandaráritunum meðal fólks.

Besti maturinn á Íslandi

Nú var klukkan að verða eitt og varaforsetinn þurfti að rjúka í hádegisverðarboð forseta Íslands á Hótel Sögu. Upp úr þeirri veislu fékkst sú mikilvæga yfirlýsing varaforsetans, sem slegið var upp í Morgunblaðinu, að íslenska dilkakjötið væri besti maturinn sem hann hefði snætt á öllu ferðalaginu til Norðurlanda. Glæddi þessi yfirlýsing áreiðanlega þjóðernisstolt landsmanna.

Eftir málsverðinn gerði varaforsetinn smáhlé á ferðalagi sínu en rétt fyrir klukkan fimm var hann mættur í aðalbyggingu Háskólans með bókagjöf sem Ármann Snævarr rektor veitti móttöku.

Fékk Johnson ljósritaða útgáfu Guðbrandsbiblíu sem endurgjald. Síðan var haldið með hraði í Háskólabíó, þar sem skipulögð hafði verið hátíðardagskrá með ávarpi forsetans. Voru um 1.500 manns í húsinu og talsverður mannfjöldi hlýddi á ávarpið utandyra.

Rabbaði við mótmælendur

Að dagskránni lokinni gengu Johnson og föruneyti hans að Hótel Sögu, þar sem hans beið kvöldverður forseta Íslands og ríkisstjórnarinnar. Stóðu skátastúlkur heiðursvörð á leiðinni ásamt lögregluþjónum. Var varaforsetanum vel fagnað á göngunni en utandyra reyndust þó einnig vera nokkrir sem mættir voru til að mótmæla heimsókninni og héldu þeir á spjöldum sem á var letrað: „Hlutleysi Íslands – Herinn burt“ og fleira í þeim dúr. Morgunblaðið var mjög hneykslað á þessum veisluspjöllum, sem það kvað um 200 manna hóp kommúnista standa fyrir, og sá ástæðu til að nafngreina fjölda manns sem þarna hefðu orðið sér til skammar.

Varaforsetinn virtist ekki hafa minnstu áhyggjur af mótmælendum og tók brosandi á móti skjali sem þeir afhentu honum í mannþrönginni og lét vinsamleg orð falla. Við dyr Hótel Sögu ávarpaði hann mannfjöldann á ný og hélt síðan í matarboðið og með því lauk þessari stuttu en litríku heimsókn hans til Íslands. Fáeinum vikum síðar var Johnson orðinn forseti Bandaríkjanna í kjölfar þess að John F. Kennedy var myrtur í Dallas í Texas.