Af Snorralaug. Einkennilegt verðmætamat okkar.

Snorralaug í Reykholti í Borgarfirði og gamli héraðsskólinn sem yfir henni gnæfir.

Þegar ég virði fyrir mér Snorralaug í Reykholti og nánasta umhverfi hennar verður mér oft hugsað til þess hve einkennilegt verðmætamat þessarar þjóðar er á stundum. Hér, nánast á barmi hinnar fornu laugar og á bæjarhólnum gamla, höfum við reist stórt og mikið skólahús sem trónir frekjulega yfir minjunum og skekkir öll hlutfóll á þessum stað. Skyldu erlendir ferðamenn sem hingað koma þúsundum saman á ári hverju ekki velta því fyrir sér hvers vegna svona er umhorfs þar sem eru fornminjar sem Íslendingar segja hinar merkustu hér á landi?

Sumarið 1930 horfðu Íslendingar stoltir um öxl og minntust þess með veglegum hátíðarhöldum á Þingvöllum að liðin voru eitt þúsund ár frá stofnun Alþingis. Það er kaldhæðnislegt að um sama leyti tóku fílefldir vinnuhópar verkamanna grunn Héraðsskólans í Reykholti og afmáðu þá í fullkomnu hugsunarleysi stóran hluta af minjum þúsund ára mannvistar á einhverjum merkasta sögustað þjóðarinnar.

Héraðsskólinn í Reykholti, sem Jónas frá Hriflu hafði forgöngu um að reísa, er að sönnu merkilegt mannvirki og dugnaðarlegt framtak. En þessi bygging, sem var svo óskaplega brýn nákvæmlega á þessum stað fyrir rúmum sex áratugum [nú meira en 90 árum] og varð þá að ryðja burt tíu öldum sögunnar, hefur nú um árabil verið vandræðabarn stjórnvalda; fyrir hana er tæpast þörf lengur. Svona getur nú skammsýnin oft unnið arfleifðinni tjón.

Í Reykholt hefur líklega verið komin kirkja þegar í lok 11. aldar. Þar bjó Snorri Sturluson á árunum 1206-1241 og þar var hann veginn sem frægt er. Oddur Gottskálksson, sem þýddi Nýja testamentið á íslensku fyrstur manna, hélt staðinn á 16. öld. í Reykholti fór brúðkaup Eggerts skálds Ólafssonar fram 1767 en af því hafa farið miklar sögur. Þar fæddist sá merki klerkur Jón Halldórsson sem kenndur er við Hítardal. Finnur sonur hans, höfundur Kirkjusögu Íslands og síðar biskup í Skálholti, var prestur í Reykholti um árabil á 18. öld.

En það eru fornminjarnar sem eftir eru í Reykholti, einkum Snorralaug og jarðgöngin upp frá henni, sem halda frægð staðarins á lofti. Laug í Reykholti er nefnd í Landnámu en henni er ekki lýst. Í Sturlungu er á nokkrum stöðum nefnt að menn sitji í laugu í Reykholti og ræði saman. Jarðgöng frá lauginni og upp í bæjarhús eru einnig nefnd. „Það var eitt kveld er Snorri sat í laugu að talað var um höfðingja. Sögöu menn að þá var engi höfðingi slíkur sem Snorri og þá mátti engi höfðingi keppa við hann fyrir sakir mægða þeirra er hann átti. Snorri sannaði það að mágar hans væru eigi smámenni. Sturla Bárðarson hafði haldið vörð yfir lauginni og leiddi hann Snorra heim..." segir á einum stað í Sturlungu.

Elsta lýsing á Snorralaug er í riti Páls Vídalíns um fornyrði Jónsbókar frá 1724. „Til er laugin í Reykholti með bekkjum fornaldarmanna og vindauga því er útrás vatnsins af lauginni skammtar. Er allt þetta meðalmönnum vorrar aldar svo hæfilegt sem það hefði fyrir þá gjört verið," skrifar hann.

Nákvæmari lýsingar á lauginni eru síðan til í sýslu- og sóknarlýsingum frá 18. og 19. öld og í ferðabókum frá sama tíma, enn fremur í merkri skýrslu séra Eggerts Guðmundssonar Reykholtsklerks til dönsku fornleifanefhdarinnar 1817.

Þorkell Grímsson, fyrrverandi safnvörður í Þjóðminjasafninu, hefur líklega manna best kannað ritaðar heimildir um Snorralaug og borið saman við staðhætti í Reykholtí. Sumarið 1959 annaðist hann mikla viðgerð á lauginni og fremsta hluta jarðganganna sem frá henni liggja og ritaði um það verk vandaða grein í Árbók Fornleifafélagsins 1960. Þorkell telur ekki vafa leika á því að Snorralaug nútímans sé sama laugin og nefnd er í Sturlungu en um laugina sem nefnd er í Landnámu sé ekkert hægt að fullyrða.

 „Arfsögnin eignar Snorra Sturlusyni laugina, frægasta og auðugasta ábúanda staðarins fyrr og síðar. Mikið orð fór af stjórnsemi hans og verkhyggni og mælir ekkert á móti því að þessi vandaða steinlaug, sem virðist ekki hafa átt sinn líka hér á landi, sé gerð fyrir atbeina Snorra," skrifar Þorkell Grímsson.

 Vatnið í Snorralaug kemur frá Skriflu sem er hver um 120 metra frá lauginni. Þaðan var vatnið leit  um stokk til laugarinnar. Hafa tveir slíkir fundist, gerðir úr tilhöggnu hveragrjóti, og eru þeir hin vönduðustu mannvirki. Er talið að sá háttur hafi verið hafður á til forna og um aldir að veita brennandi heitu vatninu úr hvernum um stokkana í laugina að kvöldi og baða sig í henni að morgni þegar vatnið var orðið hæfilega kalt. Skipt var um vatn með því að láta það renna frá lauginni.

Snorralaug er kringlótt að lögun. Þannig hefur hún að líkindum veriö alla tíð. Sams konar lögun er á fleiri fornum laugum hér á landi, s.s. Vígðulaug á Laugarvatni og Krosslaug að Reykjum (Reykjalaug). Samkvæmt mælingum á vegum Þjóðminjasafns er Snorralaug tæpir fjórar metrar í þvermál og nærri 90 cm djúp. Um það bil 20 cm tilhöggvið set er með hliðarveggjum laugarinnar. Botninn er þakinn stórum flötum hellum sem ef tíl vill hafa verið þar frá upphafi. Mesta vatnshæð nú mun vera 70 cm.

Árið 1817 gáfu dönsk stjórnvöld út tilskipun um friðlýsingu tíu fornminja á íslandi, þar af þriggja minjastaða, og var Snorralaug einn þeirra. Laugin var svo friðlýst á ný af Matthíasi Þórðarsyni þjóðminjaverði haustið 1930. Hefur honum vafalaust blöskrað atgangurinn á staðnum og viljað tryggja að hin forna laug yrði ekki fyrir frekari áníðslu.

Þetta birtist upphaflega DV 6. ágúst 1994, í greinaflokknum „Land og minjar.“