Borgarstjóri kosinn beinni kosningu.

Knud Zimsen borgartjóri við umferðarstjórn í Austurstræti sumarið 1925. (Ljósmyndasafn Reykjavíkur).

Í borgarstjórnarkosningum í Reykjavík og aðdraganda þeirra beinist kastljósið gjarnan að oddvitum framboðslistanna og borgarstjóra hverju sinni. Mikilvægast þykir að hafa foringja með skýra sýn og stefnu sem höfðar til kjósenda. Sigursæll oddviti á möguleika á að hreppa embætti borgarstjóra og ræður þá mestu um málefni borgarinnar þótt hann hafi ekki nema eitt atkvæði í borgarstjórn eins og aðrir borgarfulltrúar.

Borgarstjóraembættið í Reykjavík var stofnað 1908, fyrir 110 árum. Heitið „borgarstjóri“ var notað þótt áfram væri talað um bæjarstjórn fram á sjötta áratuginn. Fyrstur til að gegna embættinu var Páll Einarsson. Hann var borgarstjóri til 1914 þegar hann sótti um og fékk embætti sýslumanns í Eyjafjarðarsýslu og bæjarfógeta á Akureyri. Bæjarstjórnin auglýsti þá embættið laust til umsóknar og sóttu þrír um: Knud Zimsen verkfræðingur og bæjarfulltrúi, Sigurður Eggerz sýslumaður og Vigfús Einarsson fógetafulltrúi. Vigfús dró umsóknina til baka áður en bæjarstjórnin kaus um veitinguna. Við atkvæðagreiðsluna fékk Zimsen flest atkvæði, átta (og sat þó hjá sjálfur) en Sigurður Eggerz fékk fimm. Var Zimsen í kjölfarið ráðinn borgarstjóri til næstu sex ára.

Á Alþingi höfðu þær raddir heyrst að réttast væri að æðstu embættismenn ríkisins og sveitarfélaganna væru kjörnir beinni kosningu. Tillaga um að Reykvíkingar fengju að kjósa borgarstjóra sinn kom fyrst fram 1907 en var þá felld. Þingmenn Reykvíkinga báru fram frumvarp um beint kjör borgarstjóra snemma árs 1911 við misjafnar undirtektir bæjarfulltrúa Reykvíkinga. Hugmyndin virðist hins vegar hafa átt góðan hljómgrunn meðal bæjarbúa. Frumvarpið náði ekki fram að ganga, en var borið fram að nýju sumarið 1914 og þá samþykkt. Hafði bæjarstjórnin þá lýst yfir stuðningi við málið. „Borgarstjóri skal kosinn af atkvæðisbærum borgurum kaupstaðarins til 6 ára í senn, enda hafi að minnsta kosti 50 kjósendur mælt með kosningu hans,“ sagði í lögunum. Ekki var gert ráð fyrir neinum breytingum á starfsemi bæjarstjórnarinnar; hér var eingöngu verið að kjósa framkvæmdastjóra fyrir bæinn.

Sex ár liðu frá því að Alþingi samþykkti að borgarstjórinn í Reykjavík skyldi kosinn beinni kosningu og þar til kosningin fór fram. Í mars 1920 þegar leið að því að ráðningartímabili Knud Zimsen lyki var embættið auglýst laust til umsóknar. Tveir sóttu um, Knud Zimsen og Sigurður Eggerz. Zimsen fannst hann hafa náð góðum tökum á starfinu og vildi því vera áfram. Sigurður hafði verið fjármálaráðherra í ríkisstjórn Jóns Magnússonar fram í febrúar þetta ár og þar á undan ráðherra Íslands og vildi gjarnan sitja áfram í valdaembætti. Hann var þó ekki sannfærðari en svo um sigur í komandi kosningum að samtímis sótti hann um embætti sýslumanns í Eyjafjarðarsýslu.

Knud Zimsen hafði reynst framtakssamur í embætti, en í landsmálum var hann til hægri og lá undir ásökunum um að hann skaraði eld að eigin köku með því að beina viðskiptum bæjarins til fyrirtækja sem hann var tengdur eða átti hlut í. Sigurður Eggerz var frjálslyndari í skoðunum og því ákvað Alþýðuflokkurinn, sem um þessar mundir var að eflast sem stéttaflokkur, að styðja hann til embættisins í stað þess að tefla fram eigin frambjóðanda. Þetta er það sem nú á dögum er kallað „taktísk kosning.“ Fyrir vikið einkenndist kosningabaráttan af skörpum pólitískum línum, hægri og vinstri.

Í smágrein í Alþýðublaðinu í lok apríl mátti lesa:

Heyrst hefur að Knud Zimsen hafi meðal kaupmanna og spekulanta þeirra sem honum fylgja sagt að Sig. Eggerz styddu tómir sócíalistar, en í KFUM að hann styddu tómir guðleysingjar.

Þarna var vísað til þess að Zimsen var einn forystumönnum Kristilegs félags ungra manna. Stofnandi og leiðtogi KFUM, séra Friðrik Friðriksson, sem aldrei hafði skipt sér af stjórnmálum, var mikill vinur Zimsens og skrifaði grein honum til stuðnings í Vísi í byrjun maí Greinin vakti mikla athygli enda var öll forsíðan lögð undir hana. Annar áhrifamaður sem studdi Zimsen var Ólafur Thors forstjóri útgerðarfyrirtækisins Kveldúlfs, sem var einn helsti vinnuveitandi bæjarins.. Hann talaði ekki á fundum en „agiteraði stíft fyrir Knúti“ segir hann í bréfi til skólabróður síns í Kaupmannahöfn þá um vorið eins og lesa má um í bók minni Thorsararnir (2005).

Sigurður Eggerz beið lægri hlut fyrir Knud Zimsen í borgarstjórakjöri 1920.

Í einni greininni í Morgunblaðinu komst hann svo að orði:

Allir viðurkenna, bæði meðhaldsmenn og mótherjar Sigurðar Eggerz, að borgastjóraembættið sé vandamikið og erfitt starf. Einmitt þess vegna er ástæða til, að berjast á móti því, að Sigurði Eggerz verði falið það. Ef borgarstjóraembættið væri umsvifalítið starf og vandalítið, mundi hr. Sigurður Eggerz eflaust mjög vel fallinn til þess að gegna því, því maðurinn er einstaklega prúður í umgengni og dagfarsgóður talinn.

Ólafur skammaðist sín svolítið fyrir málflutning sinn gegn Sigurði í þessum greinum, þar sem gefið var í skyn að hann væri latur og framtakslaus, og segir í bréfinu fyrrnefnda: „Ekki er þessi pólitík þroskandi hvað siðgæði viðvíkur.“

Ásakanir um að Sigurður Eggerz nyti helst stuðnings sósíalista urðu til þess að 75 málsmetandi borgarar birtu yfirlýsingu í Vísi honum til stuðnings. Meðal þeirra voru Benedikt Sveinsson og Guðrún Pétursdóttir frá Engey, Magnús Sigurðsson bankastjóri, Bjarni Jónsson frá Vogi, Jakob Möller ritstjóri og Bríet Bjarnhéðinsdóttir.

Annars voru deilumálin ekki öll hápólitísk. Alþýðublaðið eyddi til dæmis miklu púðri í að skammast út í Knud Zimsen fyrir það hve Austurvöllur væri í mikilli niðurníðslu; borgarstjóri hefði vanrækt að láta bera á hann með þeim afleiðingum að völlurinn væri að verða að moldarflagi.

Gengið var til kosninga laugardaginn 8. maí 1920. Mikil spenna var í bænum og almælt að úrslitin væru mjög tvísýn. Þegar talið var upp úr kjörkössunum kom í ljós að Knud Zimsen hafði haft betur. Fékk hann 1760 atkvæði en Sigurður Eggerz 1584. Alþýðublaðið sagði að þessi 176 atkvæða munur væri í raun mikill ósigur fyrir Zimsen og taldi að það hefði haft mikið að segja að trúarbrögðunum hefði verið blandað inn í kosningabaráttuna „með því að hefja Zimsen til skýjanna sem sannkristinn mann, en drótta öllu því versta að Sigurði Eggerz í þeim efnum“. Eftir stæði að 1584 kjósendur bæjarins væru reiðubúnir til þess „að steypa Zimsen hvenær sem færi gefst á næst, og með honum hagsmunaklíku þeirri, utan bæjarstjórnar og innan, sem liggur nú eins og mara á Reykjavík,“ eins og komist var að orði.

Knud Zimsen átti hins vegar eftir að sitja lengi enn á stóli bæjarstjóra, ávallt kosinn af bæjarstjórninni því lagaákvæðið um beina kosningu borgarstjóra var fellt úr gildi. Var Zimsen borgarstjóri í Reykjavík samtals í 18 ár, til 1932. Endurminningar hans úr borgarstjórastarfinu komu út í tveimur bindum 1958 og 1952, Við fjörð og vík og Úr bæ í borg. Geyma þær mikinn fróðleik um sögu Reykjavíkur á fyrri hluta síðustu aldar.

Að stofni til birtist þessi grein fyrst í Morgunblaðinu 26. janúar 2018.