„Mikil andlegheit voru í loftinu“

„Sextán skáld í fjórða bekk”

Tómas Guðmundsson orti um skáldabekkinn í Menntaskólanum í Reykjavík

Frægur er í sögunni „skáldabekkurinn” í Menntaskólanum í Reykjavík á öðrum áratug síðustu aldar. Um hann orti Tómas Guðmundsson:

Þá færðust okkar fyrstu ljóð í letur

því lífið mjög á hjörtu okkar fékk

og geri margir menntaskólar betur,

ég minnist sextán skálda í fjórða bekk.

 Víst er að mikið einvalalið skálda, sem síðar áttu eftir að koma mjög við bókmenntasöguna, var í Menntaskólanum á heimsstyrjaldarárunum fyrri. Þar má nefna, auk Tómasar sjálfs, þjóðkunna menn eins og Halldór Laxness, Jóhann Jónsson, Davíð Stefánsson, Guðmund G. Hagalín, Sigurð Einarsson í Holti og Richard Beck. En þetta með sextán skáldin í fjórða bekk veturinn 1918 til 1919 var þó eitthvað orðum aukið eins og Tómas viðurkenndi löngu síðar.

„Þetta er þjóðsaga,“ sagði hann í viðtalsbók Matthíasar Johannessen, Svo kvað Tómas (Almenna bókafélagið 1960), „sem upphaflega er þannig tilkomin, að í tímariti nokkru var kvartað yfir því, hve Menntaskólinn væri heltekinn af skáldskap og því til sönnunar var tiltekinn þessi skáldafjöldi fjórða bekkjar. Mig minnir annars, að tímaritið hafi aðeins talið fram fjórtán skáld, svo tvö hafa sennilega komið seinna í leitirnar. Við þessa heimild studdust ljóðlínurnar... og situr þá ekki á mér að fara að leiðrétta þær.“

Og Tómas bætti við: „Auðvitað var slatti af [skáldum] í fjórða bekk, svo sem Halldór Guðjónsson frá Laxnesi og Sigurður Einarsson sem báðir voru nýir í skólanum, og svo ég, ef mér leyfist að minna á mig í leiðinni. Og ýmsa fleiri mætti þar nefna, þó að skáldskaparástríðan væri þeim viðráðanlegri. En okkar bekkur sat ekki einn að skólaskáldunum, síður en svo. Í fimmta bekk voru þeir Guðmundur G. Hagalín og Jóhann Jónsson, og Davíð Stefánsson í 6. bekk. Þú sérð að þetta voru engir aukvisar.“

Sagan um skáldabekkinn hefst í Skólablaðinu vorið 1919. „Það er sagt, að í einum bekk Mentaskólans sjeu nú 14 skáld – og þó mörg í hverjum hinna. Það er og hvorttveggja, að mikið er um kveðskapinn meðal hinna upprennandi mentamanna. En færi þar önnur menning eftir skáldskapnum, svona yfirleitt, þá er það alvarlegt mál. En „alt er hirt og alt er birt“; blöðunum hjer ætlar aldrei að verða nóg boðið. Og þau eru örlát sum á skáldnafnið; því rignir yfir rjettláta og rangláta. Það er nú gott og blessað, að sem flestir af þeim, sem annars yrkja, gætu heitið skáld. En þá er hitt, hvað við ættum að kalla þá Jónas og Hallgrím.“

Tímaritið Iðunn, eitt helsta bókmenntarit landsins á þessum tíma, hnaut um þessa klausu. „Ég held að straumhvörf hafi nú legið við land í íslenzkum bókmentum. Vöxturinn hefir kannske sjaldan verið eins mikill í andlegu lífi hér og nú. Og sennilega á hann eftir að aukast, ef það er satt, að t.d. í einum bekk Mentaskólans séu nú 14 „skáld.“ En það er undir hælinn lagt, hvort úr þessum vexti verður ylríkur áveitustraumur á íslenzkan þjóðarþroska eða gjálfrandi andleysiselfur af sálardrepandi leirburði,“ skrifaði Vilhjálmur Þ. Gíslason.

„Skáld og froðusnakkar“

Ekki voru allir í skýjunum yfir áhuga skólapilta á skáldskap. Ágúst H. Bjarnason prófessor stakk niður penna í Iðunni sumarið 1919 og kvartaði yfir því hve illa væri staðið að því að mennta nemendur skólans til verklegra afrekra. Aðgangurinn að lærdómsdeild skólans væri allt of léttur og aðstreymið of mikið. „En alt þetta gerir nú það að verkum, að við höfum miklu færri verkfróðum mönnum á að skipa en þörf er á í nánustu framtíð og þurfum ef til vill að fá erlenda menn í þeirra stað til þess að stjórna verkfræðisfyrirtækjum vorum. Ef nú á að fara að beizla fossana, vantar okkur heilan hóp innlendra manna, sem þar hefðu getað lagt hönd á plóginn. Í stað þess höfum við nú „14 skáld í 4. bekk“ og nóg af froðusnökkum um land alt,“ skrifaði hann og leynir sér ekki lítilsvirðingin á skólaskáldunum.

 Tómas Guðmundsson segir að skólaskáldin hafi að loknum kennslutíma farið á kaffihúsið Uppsali sem var í Aðalstræti. Það var þá mikill samkomustaður ungra menntamanna í Reykjavík. Þarna var setið og skrafað um skáldskap og heimsmál og landsmál yfir kaffibollum. „Þá bar margt á góma og trúað gæti ég því, að við hefðum stundum mátt hafa eitthvað hægara um okkur,“ sagði Tómas í fyrrnefndu samtali við Matthías. „Ég man að roskinn verslunarstjóri, sem borðaði á Uppsölum, tók sig til og skrifaði blaðagrein, þar sem hann bar sig undan okkur þessum ungu mönnum, sem gengju með broddstaf, þættust vera skáld og hefðu skoðanir á öllu milli himins og jarðar.“

Tómas segir ennfremur að þarna á kaffihúsinu hafi skólaskáldin stundum getað vænst þess að helstu blöð bæjarins, svo sem Landið og Fréttir , bærust inn með nýjustu ljóðagerð einhvers úr hópnum. „Það gat jafnvel komið fyrir, að þessi kvæði tækju yfir heilar forsíður!“ sagði hann. „Það voru mikil andlegheit í loftinu.“

Stofnuðu skáldafélag

Halldór Laxness rifjar þennan tíma upp í endurminningabókum sínum. Þar segir hann m.a. frá Vetrarbrautinni, skammlífu félagi ungra skálda í Menntaskólanum, haustið 1918. Hann kveðst hafa stofnað félagið ásamt Tomma (Tómasi Guðmundssyni), Sigga (Sigurði Einarssyni í Holti) og „fleiri uppljómuðum fjórðubekkíngum“ og fengið Jakob Smára (sem var nokkru eldri, stúdent 1908), til að gerast forseti klúbbsins. Hann nefnir einnig að ein skáldkona hafi verið í Vetrarbrautinni, strákarnir hafi kallað hana „litlu frúna“ eftir samnefndri smásögu sem hún hafði birt í Morgunblaðinu. Höfundur þeirrar sögu er Ólöf Jónsdóttir, sem síðar varð þekktari undir ættarnafni eiginmanns síns, Sigurðar Nordals. Hún varð stúdent 1916.

 Þess má geta að í einni minniskompu Jóhanns Jónssonar frá þessum tíma (sem höfundur þessarar greinar varðveitir) er að finna nafnalista sem líklega er félagatal Vetrarbrautarinnar. Á þeim lista eru nöfnin Halldór Guðjónsson, Sigurður Einarsson, Tómas Guðmundsson, Guðmundur G. Hagalín, Sveinbjörn Sigurjónsson, Friðrik Friðriksson, Kristmundur Þorleifsson, Sigurjón Jónsson, Richard Beck, Andrés Guttormsson, Jón Pálsson, Jakob J. Smári, Jóhann Jónsson og Ólöf Jónsdóttir. Félagatalið sýnir að skáldin sem héldu hópinn á kaffihúsinu Uppsölum voru ekki öll í Menntaskólanum, sum voru orðin stúdentar og sum fengust við önnur störf í Reykjavík. Það sem þeim var sameiginlegt var gífurlegur áhugi á skáldskap og menningu.

Tilfinningaskáld

„Já. Þá var mikil skáldaöld og maður lifandi! Við vorum tilfinningaskáld og háfleygir í ljóðum okkar,“ sagði Richard Beck í blaðaviðtali á efri árum. „Ég man,“ bætti hann við, „ég endaði eitt ljóð frá þessum árum á speki á borð við þessa: „Ég fann ég var meira en mold.“ Þetta var alveg í okkar anda. Þetta var veturinn 1918-19. Hæsti tindurinn á því ári var þó þann 1. desember 1918, þegar við stóðum saman við Stjórnarráðið og lýst var yfir fullveldi Íslands og fáninn dreginn að húni í fyrsta skipti. Sigurður Eggerz flutti stutta en skáldlega ræðu. Síðar þennan vetur, á árlegri hátíðarsamkomu okkar, flutti Davíð Stefánsson, sem þá var í sjötta bekk, afar fagra ræðu fyrir minni ættjarðarinnar og nefndi hana „Ísland, litanna land.“ Ég man enn áhrifin af þeirri ræðu, svo máttug var hún. Síðar á því ári gerðist það svo að Halldór Guðjónsson las opinberlega úr „Barni náttúrunnar“ og við fjölmenntum á upplesturinn, skólabræður hans, og fleiri. Ég man, að þegar ég gekk út, var ég samferða kennara okkar einum, sem sagði að sannfærður væri hann um, að eitthvað meira en venjulegt væri byggi i þessum skólapilti. Og sannspár hefur hann orðið.“