Hinir gleymdu dýrgripir Íslendinga

Drykkjahorn Ívars Hólm

Meðal íslenskra gripa í Þjóðminjasafni Dana er drykkjarhorn Ívars Hólm hirðstjóra konungs hér á landi 1352-1357 (hægra megin fyrir miðju). Það er gert úr stóru nautshorni. Um op þess er beit úr gylltu silfri með upphleyptum myndum, þar sem skiptast á krýnt ljón með öxi í framlöppum (norska konungsljónið) og tvískipt gotneskt súlnahlið, hvort um sig endurtekið 6 sinnum. Í fjórum súlnahliðanna eru myndir af biskupi og konungi í hásæti, í hinum tveimur krýndar persónur, líklega konungur og drottning

Fjöldi fagurra og merkra forngripa frá Íslandi er enn í Þjóðminjasafni Dana í Kaupmannahöfn (Nationalmuseet), sumir í sýningarsölum, en flestir í geymslum. Fáeinir þessara gripa fundust í kumlum miðaldamanna á öldinni sem leið. Allmargir eru úr kirkjum okkar frá kaþólskum tíma. Einnig eru í safninu mörg útskurðarverk alþýðufólks frá fyrri öldum: lárar, askar, trafakefli, skápar og stokkar, kistlar og könnur, svo nokkuð sé nefnt. Ennfremur sundurleitir munir frá ýmsum tímaskeiðum: kvenskart, drykkjarhorn, fatnaður, lampar og verkfæri. Á síðustu árum hafa svo fundist í safninu gripir frá Íslandi, sem ekki var vitað um hér á landi, þ.á m. innsigli Jóns Arasonar og Steinmóðar ábóta í Viðey og skírnarfat frá miðöldum. 

Allir eiga þessir gripir með réttu heima á Íslandi. Sumir þeirra hafa mjög sterka skírskotun til sögu okkar og menningar, svo sem Grundarstóllinn, helgidómaskrínið frá Keldum, Maríudúkurinn úr Reykjahlíðarkirkju, Postulaklæðið frá Hrafnagili, drykkjarhorn Ívars hólms hirðstjóra og biskupsmítur frá dómkirkjunni í Skálholti. Um sögu og uppruna margra gripanna er þó lítið annað vitað en að þeir eru frá Íslandi komnir og bera sterk íslensk sérkenni. Nákvæm tala um fjölda þeirra er ekki á hreinu, enda oft fleiri en einn gripur undir hverju safnnúmeri. Talan 500 lætur þó líklega nærri. 

Krafan um endurheimt forngripanna í danska þjóðminjasafninu var ríkur þáttur í sjálfstæðisbaráttu Íslendinga á fyrri hluta þessarar aldar. Undarlega hljótt hefur verið um þá kröfu um langt árabil og má líklega rekja það til þess að endurheimt handritanna var látin hafa forgang. Má í þessu sambandi kannski tala um „hina gleymdu dýrgripi Íslendinga“, eins og gert er í fyrirsögn þessarar greinar. En nú, þegar senn er liðinn aldarfjórðungur frá lausn handritamálsins og minningarhátíð mestu kaflaskila Íslandssögunnar, kristnitökunnar, er framundan, virðist tímabært að hreyfa forngripamálinu á ný. 

FORNGRIPIR ÚR LANDI

Á 17. og 18. öld vaknaði mikill áhugi á Norðurlöndum á fornaldarsögu norrænu þjóðanna, ekki síst Íslendinga. Erindrekum Danakonungs var þá fyrirlagt að safna „Rariteter“ og „Antiqviteter“. Hin fornu handrit Íslendinga voru sérstaklega eftirsótt og er af því velþekkt saga sem tæpast þarf að rifja upp. Í upphafi 19. aldar var svo skipulega farið að safna forngripum frá Íslandi. Hafði fornleifanefnd danska ríkisins það verkefni með höndum. Bar starf hennar ríkulegan árangur, því að heita má að henni hafi á nokkrum áratugum, beint og óbeint, tekist að sópa úr landi öllum dýrustu gripum íslensku þjóðarinnar. 

Ástæðulaust er að áfellast forfeður okkar í þessu efni. Sérstakt íslenskt forngripasafn (síðar Þjóðminjasafn Íslands) var ekki stofnað fyrr en 1863. Fram að þeim tíma var forngripasafnið í Kaupmannahöfn (Museet for nordiske Oldsager sem síðar sameinaðist Nationalmuseet) einnig forngripasafn Íslendinga. Skilin á milli þess sem var íslenskt og danskt voru að sjálfsögðu ekki jafnskörp og nú á dögum. 

Öðrum þræði var brottflutningur forngripanna til Danmerkur ef til vill lán í óláni. Hér á landi voru stundum lítil skilyrði til varðveislu þeirra. Hér skorti stundum skilning á þýðingu þeirra fyrir sögu okkar og menningu. Lesa má t.d. í hinni kunnu Ferðabók Eggerts og Bjarna (frá 1772) háðsglósur (í anda upplýsingarmanna) um forna, helga dóma úr kaþólsku. Vel má vera að sumir gripanna hefðu glatast eða eyðilagst ef ekki hefði komið til áhugi dönsku fornleifanefndarinnar. 

Forngripasafnið íslenska var beinlínis stofnað til að stemma stigu við útflutningi þjóðminja úr landi, þegar þjóðin var loksins vöknuð til vitundar um málið. Verður ekki annað sagt en að þar hafi vel tekist til, því aðeins er kunnugt um fá dæmi þess að mjög fornir gripir hafi síðan horfið úr landi. 

KRAFAN UM ENDURHEIMT FORNGRIPA

Að fenginni heimastjórn árið 1904 og síðar fullveldi árið 1918 skapaðist grundvöllur fyrir málaleitan Íslendinga um endurheimt fornra gripa, skjala og handrita í söfnum í Danmörku. Árið 1907 skoraði Alþingi á stjórnina að fá til landsins öll skjöl og handrit Árna Magnússonar sem væru úr opinberum skjalasöfnum á Íslandi. Fékk sú áskorun litlar undirtektir Dana þá. Árið 1924 ályktaði Alþingi enn um þetta mál. Leiddi það til þess að Ríkisskjalasafnið danska féllst á að láta af hendi skjöl er vörðuðu Ísland að mestu eða öllu leyti og Árnasafn og Konungsbókhlaða skiluðu íslenskum jarðabókum, manntölum og dómabókum. Á móti fengu Íslendingar Dönum ýmis skjalagögn sem tilheyrt höfðu íslensku stjórnardeildinni í Kaupmannahöfn. Var samningur um þessi skjalaskipti gerður árið 1927. 

Endurheimt forngripanna var fyrst hreyft á Alþingi árið 1925. Samþykkti þingið að gera kröfu til íslenskra forngripa í dönskum söfnum, þeirra er eigi væri séð að þangað hefðu komist með réttum eignarheimildum, eins og það var orðað. Gerði Matthías Þórðarson þáverandi þjóðminjavörður skrá yfir þá muni sem óskað var eftir. 

ALÞINGISHÁTÍÐARGJÖFIN

Forngripamálið var næstu árin rætt fram og aftur í íslensk-dönsku ráðgjafarnefndinni, sem starfaði á grundvelli sambandslaganna frá 1918. Dönsku nefndarmennirnir voru frekar hliðhollir kröfunni og vildu leysa málið með því að láta hagsýni ráða og án þess að viðurkenndur væri lagalegur eða siðferðislegur réttur Íslendinga til forngripanna. Aftur á móti var mikil fyrirstaða við málið í Þjóðminjasafni Dana. Eftir talsvert þóf ákvað danska stjórnin að höggva á hnútinn og kvað upp úr um að gefa skyldi Íslendingum nokkurt safn íslenskra forngripa. Varð Alþingishátíðin 1930 tilefni þeirrar gjafar. Meðal muna sem þannig bárust til landsins á ný voru nokkrir af verðmætustu dýrgripum í Þjóðminjasafni Íslands nú: Valþjófsstaðarhurðin, Þórslíkneskið, hökull frá tíð Jóns biskups Arasonar, minnishorn frá Skálholtsdómkirkju og annar Grundarstólanna, svo nokkrir séu nefndir. Fjöldi endurfengnu gripanna var 178 ef allt er talið, en safnnúmer nokkru færri eða 129. 

Endurheimt forngripanna var fagnað á Íslandi, en ekki var litið svo á að málinu væri þar með lokið. Kom það viðhorf m.a. fram hjá Matthíasi Þórðarsyni þjóðminjaverði. Enda liðu ekki nema átta ár, þar til Alþingi samþykkti ályktun, þar sem áréttuð var krafan um fullnaðarskil handrita og forngripa í dönskum söfnum. Var málið rætt á ný í íslensk-dönsku ráðgjafarnefndinni. Fulltrúar Dana sögðu þá að forngripamálið hefði verið til lykta leitt með gjöfinni á Alþingishátíðinni. Íslensku fulltrúarnir kváðust á öndverðum meiði og héldu því sjónarmiði til streitu á fundum nefndarinnar 1938 og 1939, en þá hætti nefndin störfum vegna ófriðarins og síðar stofnunar lýðveldis á Íslandi. 

ENDURHEIMT FORNGRIPANNA HAFNAÐ

Nokkru eftir lýðveldisstofnun hittust fulltrúar Íslendinga og Dana til að ræða ýmis málefni er leiddu af sambandsslitunum. Var á þeim fundum ítrekað af Íslands hálfu að krafan um endurheimt íslenskra handrita og forngripa í Danmörku stæði óhögguð. Setti danska stjórnin í framhaldi af því á laggirnar nefnd sérfræðinga til að vega og meta þessa kröfu. Álit hennar var kunngjört í desember 1951; vildi meirihluti nefndarmanna koma að einhverju leyti til móts við óskirnar um skil handritanna en einhuga var nefndin um að hafna forngripakröfunni. Kvað hún það mál hafa fengið endanlega niðurstöðu árið 1930. 

Áður en danska sérfræðinefndin birti álit sitt skrifaði Kristján Eldjárn þáverandi þjóðminjavörður hugvekju um efnið í Stúdentablaðið  (1. desember 1951). Rakti hann þar sögu forngripamálsins og rökstuddi málstað Íslendinga. „Enginn mun geta borið oss á brýn, að vér rekum þetta mál af ósanngirni,“ skrifaði hann. „Vér leggjum það til, er vér teljum rétt, að íslenskt þjóðmenningarsafn geymi og njóti hinna íslensku þjóðminja, sem fyrir alveg sérstakar ástæður höfnuðu í Danmörku, en verða þó ekki danskari að heldur, hversu lengi sem þær dveljast þar.“ 

Þetta er í síðasta sinn, svo mér sé kunnugt, að málsmetandi maður á Íslandi hreyfir forngripamálinu opinberlega. Um það hefur síðan ríkt þögn að heita má í bráðum hálfa öld. Virðist tímabært að spyrja, hvers vegna og hvort íslensk stjórnvöld og þjóðin séu búin að missa áhuga á hinum fornu dýrgripum sínum í Kaupmannahöfn. 

HANDRITAMÁLIÐ HAFÐI FORGANG

Athugun, sem höfundur þessarar greinar hefur gert, bendir til þess að eftir að álitsgerð dönsku sérfræðinefndarinnar kom fram í desember 1951 hafi íslensk stjórnvöld ákveðið (án formlegrar samþykktar þó) að aðhafast ekkert í forngripamálinu fyrr en handritamálið væri til lykta leitt. Mun helsti ráðgjafi þáverandi ríkisstjórnar um endurheimt handritanna hafa hvatt til þess að handritamálinu og forngripamálinu yrði haldið aðskildum, annað gæti stefnt handritamálinu í hættu. Virðist síðan hafa orðið ofan á að grennslast eftir því í kyrrþey, hvort ekki fengist einhverjum gripum skilað, og það í trausti þess að Danir gætu sennilega látið þá sér að meinalausu. 

Umræður um mál þessi á Alþingi nokkru fyrr, í janúar 1951, benda til þess að alþingismenn hafi einnig talið rétt að blanda ekki saman handritakröfunni og forngripamálinu, enda hefði þeim, með einni undantekningu, verið haldið aðskildum í ályktunum þingsins fram að þessu. Skýrt kom þó fram við þær umræður að í slíkri stefnumörkun fælist alls engin eftirgjöf forngripakröfunnar. 

Vel má vera að þetta hafi verið skynsamleg ákvörðun miðað við viðkvæma stöðu handritamálsins. Er og ástæðulaust að vera með vangaveltur í aðra veru nú. Engin gögn hef ég séð sem sýna að íslensk stjórnvöld hafi að öðru leyti fallið frá kröfu Alþingis í forngripamálinu. Það virðist einfaldlega hafa legið óhreyft af hagkvæmnisástæðum meðan handritadeilan var óleyst. Hafi verið grennslast eftir lausn þess í kyrrþey, eins og talað var um, hefur sú viðleitni ekki borið árangur. Og ekki get ég skýrt hvers vegna það hefur legið í þagnargildi undanfarna áratugi. 

Handritamálið var í reynd ekki til lykta leitt fyrr en árið 1971 er við fengum fyrstu skinnbækurnar heim á ný, Flateyjarbók og Konungsbók eddukvæða. Er í vor liðinn aldarfjórðungur frá þeim atburði sem mörgum landsmönnum er áreiðanlega í ljóslifandi minni. Hugmyndir munu uppi um það að ljúka handritamálinu með formlegum hætti í tilefni þessara tímamóta. Áður en það verður gert virðist við hæfi að stjórnvöld marki stefnu um framhald eða lyktir forngripamálsins. 

Mér finnst rétt að skýra frá því hér að þegar undirritaður gegndi starfi þjóðminjavarðar 1992-1994 spurðist hann fyrir um forngripamálið og vakti máls á því óformlega við þáverandi menntamálaráðherra og þjóðminjaráð. Ekki vannst þá tími til að taka málið upp að nýju. 

TENGJAST ÍSLENSKRI SÖGU OG MENNINGU

Rökin fyrir endurheimt íslensku forngripanna í Þjóðminjasafni Dana eru í rauninni mjög einföld. Þetta eru munir sem Íslendingar hafa átt og tengjast íslenskri sögu og menningu órjúfanlegum böndum. Þeir voru ýmist fluttir úr landi að skipun dönsku fornleifanefndarinnar, færðir danska þjóðminjasafninu að gjöf eða seldir því, þegar það var jafnframt forngripasafn Íslendinga. 

Gripirnir sem enn eru í Danmörku hafa sáralitla þýðingu fyrir Dani, en að sama skapi afar mikla þýðingu fyrir okkur Íslendinga sem lesum úr þeim menningarsögu okkar. Danir eru auðugir af forngripum, sem varpa ljósi á sögu þeirra á fyrri öldum, en alkunna er hve fátt hefur varðveist af slíkum munum hér á landi. Hver og einn gripur hefur því alveg sérstakt verðmæti í okkar augum. Og þótt Danir hafi varðveitt gripina ­ og fyrir það skal þakkað ­ hafa þeir ekki séð ástæðu til að rannsaka þá eða rita um þá sérstaklega. Mér er þannig ekki kunnugt um að nokkur danskur fræðimaður hafi vikið einu vísindalegu orði að íslensku gripunum á allri þessari öld. Þetta er ekki sagt í ámælis- eða gagnrýnisskyni, heldur til að vekja athygli á því að þessir forngripir snerta Dani með allt öðrum hætti en Íslendinga. 

Þegar horft er til skjalaskiptanna 1927, forngripagjafarinnar á Alþingishátíðinni 1930 og handritaskilanna sem hófust fyrir aldarfjórðungi verður ekki annað sagt en að Danir hafi reynst drengir góðir. Framkoma þeirra í þessum málum á sér ekki margar hliðstæður, en kunn eru aftur á móti mörg dæmi frá öðrum þjóðum um allt annað hugarfar, þar sem gamlar herraþjóðir vísa sams konar kröfum fyrrum nýlenduþjóða á bug. En þó að þetta sé viðurkennt, og óumdeilt á Íslandi, breytir það ekki þeirri sannfæringu höfundar þessarar greinar að kominn sé tími til að hreyfa forngripamálinu við Dani á ný. Munir úr kumlum íslenskra manna, úr íslenskum kirkjum og af íslenskum heimilum frá fyrri öldum eiga heima á Íslandi og hvergi annars staðar. Þar eru ræturnar, þar er umhverfið sem þeir njóta sín í. Danir mundu litlu tapa ef forngripunum yrði skilað, en Íslendingar áreiðanlega hafa af því mikinn ávinning, þjóðernislegan og fræðilegan.

Grein þessa birti ég í Lesbók Morgunblaðsins  23. mars 1996. Með henni fylgdu ljósmyndir af nokkrum gripanna og skrá yfir þá markverðustu.

Eftirmáli

Stuttu eftir að ég birti greinina um íslensku forngripina í Þjóðminjasafni Dana hringdi Björn Bjarnason menntamálaráðherra í mig og sagði mér að Árni Gunnarsson, skrifstofustjóri í ráðuneytinu, hefði vakið athygli sína á ákvæði um íslenska forngripi í samningnum um skil miðaldahandritanna frá Danmörku 1965. Eftir að hafa kynnt mér það mál ritaði ég eftirfarandi grein sem birtist í Morgunblaðinu 30. mars 1996:

Afsal forngripanna 1965 og ný viðhorf

Í grein minni um íslenska forngripi í Þjóðminjasafni Dana, sem birt var í Lesbók Morgunblaðsins sl. laugardag, kemur fram það álit að forngripamálið hafí ekki verið til lykta leitt af hálfu íslenska ríkisins. Nú hefur athygli mín verið vakin á því að i 6. gr. Sáttmála Danmerkur og íslands frá 1965 um lausn handritamálsins séu tekin af öll tvímæli um það að fomgripamálinu sé lokið. Orðrétt segir þar: „Samningsaðiljar eru sammála um það, að með þeirri skipan, sem hér er gerð, sé viðurkennt, að fullkomlega og endanlega sé útkljáð um allar óskir af íslenskri hálfu varðandi afhendingu hvers konar íslenskra þjóðlegra minja sem f Danmörku eru. Samkvæmt því skal af hálfu íslenska ríkisins eigi unnt í framtíðinni að hefja né styðja kröfur eða óskir um afhendingu slíkra minja úr dönskum skjalasöfnum eða söfnum, opinberum jafnt sem í einkaeign."

Mér var ekki kuiinugt um þetta afdráttarlausa orðalag sáttmálans þegar ég setti Lesbókargreinina saman. Svo virðist líka sem fæstir sérfræðingar okkar um fornar minjar þjóðarinnar hafi áttað sig á því að með þessu ákvæði væri fallið frá ítrekuðum kröfum Alþingis um endurheimt íslensku forngripanna í Danmörku. Hvorki ég né aðrir þeir, sem skoðað hafa sögu forngripamálsins, kannast við að fram hafi farið neinar umræður um íslensku forngripina i danska Þjóðminjasafninu sérstaklega í tengslum við gerð handritasáttmálans á sjöunda áratugnum. Leitt er ef Danir hafa svo um hnútana búið við skil handritanna að ekki yrði framar hægt að hreyfa forngripamálinu af hálfu íslenska ríkisins. í mínum huga fer því þó víðsfjarri að lfta beri svo á að málið sé endanlega tapað. Nýjar kynslóðir danskra stjómmálamanna og safnamanna kunna að líta öðmvísi á endurvakinn áhuga á íslensku forngripunum en gert var fyrir þijátíu árum. Þess vegna er æskilegt að málið verði opnað með einhveijum hætti, en viðurkenna ber að þar eiga íslensk stjómvöld óhægt um vik.