Ráðgáta um gamalt málverk
Hver er maðurinn?
Hann er af hinni virðulegu og valdamiklu ætt Finsena en ekki er vitað með vissu hver hann er. Hann hefur verið á dögum á 18. öld.
Þjóðminjasafni Íslands voru fyrir fáeinum árum færð til varðveislu tvö gömul olíumálverk á striga. Þetta eru portrett af tveimur fyrirmennum af hinni þekktu Finsenætt. Er annað þeirra af ættföðurnum, Finni Jónssyni Skálholtsbiskupi (1704-1789), en vafi leikur á því hver er á hinu. Hefur verið giskað á að það sé einnig af Finni og eins hefur verið nefnt að það geti verið af syni hans og arftaka á biskupsstól, Hannesi (1739-1796). Kristján Eldjárn, þjóðminjavörður og fyrrverandi forseti, sem rannsakaði málverkin á sjöunda áratug síðustu aldar og ritaði um þau í Árbók Fornleifafélagsins 1968 taldi „meira en vafasamt“ að síðar nefnda verkið væri af Finni, en trúlega væri það af einhverjum í fjölskyldu hans. Hannes nefndi hann ekki í því sambandi enda eru engar heimildir fyrir því að gert hafi verið olíumálverk af honum.
Málverkin eru í eigu Sjóðs Merete og Helge Finsen arkitekts, en þau eru bæði látin. Jon Finsen afhenti Þjóðminjasafninu verkin í samræmi við skilmála sjóðsins, þar sem segir að þau skuli ganga til safnsins að látnum síðasta karlkyns afkomanda Finsens.
Biskupar létu mála sig
Aðeins örfá málverk eru til af íslenskum mönnum frá fyrri öldum. Eru þau flest í Þjóðminjasafninu. Engar myndir eru til af nokkrum þekktustu mönnum Íslandssögu síðari alda, svo sem Skúla Magnússyni fógeta (d. 1794), skáldinu og náttúrufræðingnum Eggert Ólafssyni (d. 1768) eða Ólafi Stefánssyni stiftamtmanni (d. 1807), og voru þeir þó allir uppi á tíma þegar algengt var orðið að efnamenn og menn í háum embættum létu gera af sér myndir.
Elsta málverk af nafngreindum Íslendingi er af Guðbrandi Þorlákssyni Hólabiskupi (d. 1627). Fleiri myndir hafa varðveist af biskupum á Hólum á 17. og 18. öld og telur Kristján Eldjárn í fyrrnefndri grein að það hafi verið föst regla að biskupar létu mála af sér myndir þegar þeir fóru til Kaupmannahafnar til vígslu. Voru myndir af Hólabiskupum varðveittar í steinkirkjunni á staðnum sem var öruggur samastaður fyrir myndir og gripi. Samkvæmt skrám Þjóðminjasafnsins eru til myndir af 7 Hólabiskupum fyrri alda auk Guðbrands: Þorláki Skúlasyni (saumuð), Gísla Þorlákssyni (á minningartöflum), Steini Jónssyni, Halldóri Brynjólfssyni, Gísla Magnússyni, Árna Þórarinssyni og Sigurði Stefánssyni. Miklu færri myndir hafa varðveist af Skálholtsbiskupum, þótt vel megi vera að þær hafi upphaflega ekki verið færri. Í því sambandi bendir Kristján á að heimildir séu fyrir því að fleiri biskupamyndir hafi verið í Skálholtskirkju en varðveist hafa. Ekki virðist hafa verið venja að telja slíkar myndir fram þegar eignaskrár voru gerðar við biskupaskipti. „Grafskriftir, legsteinar og myndir hefur fremur verið talið einkaeign ættingja en eign kirkjunnar, þótt geymt væri í henni til minningar,“ skrifar Kristján. Heimildir eru því gloppóttar.
Finnur Jónsson Skálholtsbiskup.
Þrjár myndir af Finni
Varðveist hafa með vissu þrjár gamlar myndir af Finni Jónssyni biskupi. Eru þær allar taldar af einum og sama uppruna. Kristján taldi líklegt að elst væri lítið olíumálverk sem Þjóðminjasafnið fékk árið 1928 frá Frederiksborgarsafni í Kaupmannahöfn. Telur hann að það hafi verið málað árið 1754 þegar Finnur var fimmtugur og staddur í Höfn til að taka biskupsvígslu. Þetta ræður hann m.a. af því að í 4. bindi kirkjusögu Finns, sem út kom 1778, er eirstunga af biskupi greinilega gerð eftir málverkinu. Höfundur stungunnar er Johan Meno Haas.
Er líklegt að málverkið hafi verið varðveitt á Hólum, enda eru heimildir um slíkt verk þar frá árinu 1826. Síðar hefur málverkið komist í eigu niðja biskups sem margir voru búsettir í Danmörku. Einn þeirra, Jón Finsen, seldi það Frederiksborgarsafni 1917 og þar fékk Matthías Þórðarson þjóðminjavörður það. Þriðja myndin af Finni Jonssyni er sú sem nú hefur verið færð Þjóðminjasafninu til varðveislu. Hún er sporöskjulaga. Nokkuð góðar heimildir eru um hana og hefur hún verið máluð árið 1802 eftir frummyndinni og hugsanlega einnig með hliðsjón af eirstungunni að beiðni ættingja biskups. Málarinn er óþekktur eins og höfundur frummyndarinnar. Þó hafa verið leidd að því rök að sá hafi verið listmálarinn Vigilius Erichsen (1722-1782). Þessi þriðja mynd er fyrst nefnd í vísitasíugerð sumarið 1829 og þá komist svo að orði: „Skilderie biskups doctor Finns á vaxdúk í gylltum ovalramma, hangir fyrir framan kórdyr.“ Myndin var í kirkjunni til 1867 þegar hún var afhent Hilmari Finsen stiftamtmanni, sonarsonarsyni biskups, Hann tók hana með sér þegar hann fluttist til Danmerkur og hafa afkomendur hans varðveitt hana alla tíð síðan.
Hver er maðurinn?
Þegar Kristján Eldjárn birti grein sína um málverkin 1968 taldi þáverandi eigandi þeirra, Helge Finsen arkitekt í Danmörku, að ferkantaða olíumálverkið sem Þjóðminjasafnið fékk til varðveislu nú á dögunum um leið og það sporöskjulagaða, væri einnig af Finni Jónssyni. Ástæðan var sú að aftan á blindrammann var límdur pappírsmiði og nafn Finns skrifað á hann. Þegar málverkið var afhent hingað kom í ljós að það var núna skráð sem mynd af Hannesi Finnssyni í skjölum Finsenættarinnar. Hvorugt er þó líklegt og hlýtur einhver misskilningur að búa baki.
Kristján Eldjárn sagði í grein sinni að þessi mynd væri allt öðru vísi en þær myndir sem til væru af Finni biskupi. „Andlitið horfir reyndar líkt við, en er séð aðeins meira frá hlið. Maðurinn er sýndur með hárkollu og pípukraga, í hempu, og sést niður að mitti. Hægri höndin sést og heldur á stórri bók með látúnsslegnum hornum og skrautverki á spjaldi, einhvers konar kransi. Myndin virðist sýna yngri mann en hinar myndirnar, fyllri nokkuð í andliti, nefið bognara en á hinum myndunum, og yfirleitt er óhætt að segja að manni mundi ekki í fljótu bragði detta í hug, að hún væri af sama manni. Þó er svipurinn ekki óáþekkur, og hún gæti verið af sama manni,“ skrifar Kristján. Hann bætir síðan við: „Örugglega mun hún vera frá 18. öld. Trúlegt virðist, að hún sé af einhverjum þeirra Finnunga. En hverjum þá, ef hún er ekki af Finni biskupi? Þeirri spurningu verður að líkindum ekki svarað nema með tómum getgátum.“
Kristján var varkár og nefndi ekkert nafn. Pípukraginn bendir til þess að þarna sé kirkjunnar maður. Þrír af fjórum sonum Finns Jónssonar voru prestlærðir; auk Hannesar biskups voru það séra Halldór og séra Jón. Halldór var við nám í Kaupmannahöfn um tíma, var efnamaður og þótti „stundum nokkuð hégómlegur í tali og háttum“ að því er segir í Íslenskum æviskrám . Jón þótti samkvæmt sömu heimild „nokkuð gáfnatregur“ og var því ekki sendur utan til náms, en lærði í Skálholtsskóla og varð prestur. Ekki er kunnugt um neinar heimildir sem benda til þess að málverk hafi verið gerð af þeim, en það er ekki útilokað og bærust þá böndin frekar að séra Halldóri.
Frekari rannsóknir mögulegar
Um Hannes Finnsson er það skemmst að segja að engar heimildir eru fyrir því að gerð hafi verið mynd af honum í lifanda lífi. Eina myndin sem til er af honum er rauðkrítarmynd gerð af séra Sæmundi Hólm árið 1798, tveimur árum eftir að hann lést. Ekkjan, Valgerður Jónsdóttir, taldi að sú mynd væri ekkert lík honum.
Þegar Kristján Eldjárn rannsakaði málverkin fyrir um það bil hálfri öld skoðaði hann einkum íslensk skjöl. Ekki er hægt að útiloka að frekari skjalakönnun hér heima eða í Danmörku geti orðið til þess að leysa gátuna um hver maðurinn með bókina er. Samanburður við dönsk portrett frá lokum 18. aldar og byrjun 19. aldar gæti líka hjálpað. Þá hefur tækni fleygt fram og ef til vill er hægt með rannsókn á málverkinu að leiða eitthvað í ljós um uppruna þess og höfund. Tíminn einn leiðir það í ljós.
Af Finsenum: Virðuleg ætt og valdamikil á 18. og 19. öld
Finsenar eða Finnungar eru eitt frægasta ættarveldi Íslandssögunnar. Í bók minni Íslensku ættarveldin (2012) er saga þeirra stuttlega rakin. Þeir eru afkomendur Finns Jónssonar Skálholtsbiskups á 18. öld og konu hans Guðríðar Gísladóttur. Þau áttu sex börn, tvær dætur og fjóra syni, sem öll nutu mikillar velgengni. Önnur dóttirin. Margrét, varð biskupsfrú, hin, Ragnheiður, lögmannsfrú. Einn sonanna, Steindór, varð sýslumaður, tveir, Halldór og Jón, prestar og sá fjórði, Hannes, varð biskup. Með hjónaböndum tengdust þau systkinin helstu valdamönnum og auðmönnum landsins. Tveir synir Hannesar biskups tóku upp ættarnafnið Finsen og hafa afkomendur þeirra í Danmörku og á Íslandi notað það.
Þeir feðgar, Finnur og Hannes, voru lærðustu Íslendingar sinnar tíðar og liggja mikil og merk verk eftir þá báða. Hannesi stóðu opnar dyr til metorða við háskóla og hirðir víða í Evrópu, en hann sneri heim fyrir þrábeiðni föður síns. Fyrri kona hans, Þórunn, var dóttir æðsta embættismanns á Íslandi, Ólafs Stefánssonar stiftamtmanns, ættföður Stephensenættar eða Stefánunga. Mikil og náin tengsl voru á milli þessara tveggja ættarvelda. Síðari kona Hannesar var Valgerður Jónsdóttir og er mikill ættbogi frá þeim kominn í Danmörku.
Finsenar gegndu um langt skeið valda- og virðingarembættum hér á landi og í Danmörku. Þeir voru m.a. stiftamtmenn, landshöfðingjar, ráðherrar, sýslumenn, dómarar og fógetar á 19. öld. Einn þeirra, Niels R. Finsen, sem varð stúdent frá Lærða skólanum í Reykjavík, fékk árið 1904 nóbelsverðlaunin í læknisfræði. Annar, Vilhjálmur Finsen, stofnaði Morgunblaðið 1914 og var ritstjóri blaðsins til 1921.
Þetta efni birti ég upphaflega í Morgunblaðinu 12. maí 2016