Þorlákur helgi ekki lengur sýnilegur í Lincoln

Kapellan í gamla prestaskólanum í Lincoln á Englandi fyrir breytingar. Nú er þarna lúxusíbúð.

Rúmlega hundrað ára gamalt glerlistaverk með mynd af Þorláki helga Þórhallssyni biskupi (1133-1193) og fleiri kirkjunnar mönnum í kapellu gamla prestaskólans í miðborg Lincoln á Englandi er ekki lengur aðgengilegt almenningi. Skólinn er hættur starfsemi og skólahúsið, sem byggt var 1777, og kapellan, sem byggð var 1906, hafa verið seld fasteignafyrirtæki sem breytt hefur húsnæðinu í lúxusíbúðir fyrir efnafólk. Listaverkið sem er í steindum glugga í kór kapellunnar er friðað og verður ekki tekið niður, en almenningur getur ekki lengur skoðað það þar sem húsnæðið og lóðin er nú í einkaeign.

Fjölmargir Íslendingar hafa lagt leið sína til Lincoln á undanförnum áratugum gagngert til að líta myndina af Þorláki helga augum. Má jafnvel tala um „pílagrímsferðir“ í því sambandi. Í þeim hópi var m.a. Sigurbjörn Einarsson, fyrrverandi biskup Íslands, sem fór á staðinn um miðjan sjöunda áratuginn. Þetta er elsta minnismerkið um Þorlák helga utan landsteinanna. Ástæðan fyrir því að það er í Lincoln er sú að hann stundaði nám í þessari sögufrægu dómkirkjuborg upp úr miðri 12. öld.

Eini íslenski dýrlingurinn

Þorlákur, sem varð biskup í Skálholti 1178 og sat á stólnum til dauðadags, var tekinn í dýrlingatölu á Íslandi og áheit á hann leyfð árið 1198. Bein hans voru tekin upp og þeim komið fyrir í veglegu skríni í Skálholtskirkju. Var það almenn trú að með því að heita á hann fengju menn hjálp og bót meina. Á kaþólska tímanum fram til 1550 voru yfir 50 kirkjur helgaðar heilögum Þorláki hér á landi. Hann var einnig dýrkaður í Noregi og Færeyjum. Langur tími leið þó áður en páfastóll í Róm viðurkenndi helgi hans formlega. Það var Jóhannes Páll páfi II. sem útnefndi Þorlák verndardýrling Íslands í ársbyrjun 1984.

Vitneskjan um námsdvöl Þorláks í Lincoln er byggð á samtímaheimild sem er saga hans rituð hér heima um eða upp úr 1200 þegar arftaki hans og systursonur, lærdómsmaðurinn Páll Jónsson, var biskup. Þar segir á einum stað að:

fýstist hann utanferðar og vildi þá kanna siðu annarra góðra manna. Og fór hann af Íslandi, og er ekki sagt af hans ferðum, uns hann kom í París og var þar í skóla svo lengi sem hann þóttist þurfa til þess náms, sem hann vildi þar nema. Þaðan fór hann til Englands og var í Linkolni og nam þar enn mikið nám og þarfsællegt bæði sér og öðrum og hafði þá enn mikið gott það af sér að miðla í kenningum sínum, er hann var áður trautt jafnvel við búinn sem nú.

Á þessum tíma var biskup í Lincoln Robert de Chesney (d. 1166) og fór mikið orð af röggsemi hans og lögspeki. Sóttust margir lærðir menn eftir að nema undir handarjaðri biskupsins. Er líklegt að Þorláki hafi borist til Parísar fregnir um menntasetrið í Lincoln.

Steindi glugginn í Lincoln. Þorlákur helgi er neðst til vinstri, Woodsworth biskup fyrir miðju og síðan Hugh hinn helgi.

Listaverkið í Lincoln

Hús gamla prestaskólans í Lincoln var upphaflega byggt sem sjúkrahús. Þegar sjúkrahúsið var flutt seint á 19. öld fékk skólinn það til umráða. Viðbyggingar voru reistar og var ein þeirra kapella sem byggð var 1906. Ákveðið var að hafa í henni steinda glugga með kirkjusögulegum myndum eins og svo algengt er í breskum kirkjum. Var leitað til eins fremsta glerlistamanns sem þá var uppi, Henry Victor Milner í London. Lauk hann verkinu 1907 og var kapellan þá vígð með mikilli viðhöfn.

Skjöl gamla prestaskólans geyma væntanlega allar upplýsingar um það hvernig það bar til að ákveðið var að hafa mynd af Þorláki helga miðlæga í aðalglugga kapellunnar við hlið Christopher Wordsworth biskups, sem stofnaði skólann, og Hugh hins helga sem er aðaldýrlingur Lincolnbúa og biskup þar um tíma. Skjölin eru hins vegar ekki aðgengileg sem stendur og verður því að byggja á líkum. Helst er talið að lærðir breskir Íslandsvinir, sem þekktu söguna um dvöl Þorláks helga í Lincoln, hafi beitt sér í málinu. Þá hafði staðarblaðið Lincolnshire Chronicle nokkru fyrir byggingu kapellunnar birt grein þar sem sagt var frá dvöl Þorláks í borginni og þannig vakið athygli á sögu hans.

Hvernig leit Þorlákur út?

Íslendingar lásu fyrst um áhuga manna í Lincoln á Þorláki helga í Nýju kirkjublaði vorið 1906 og urðu mjög uppnæmir yfir þeim sóma sem landi og þjóð væru sýnd með þessu framtaki. „Nú er veríð að reisa nýja kirkju í Lincoln, en þar í landi er alsiða að skreyta kirkjur með gluggalitmyndum, og á nú að setja mynd af Þorláki helga í einn kirkjugluggann, og mun hann eiga að vera í biskupsskrúða,“ sagði í blaðinu sem Jón Helgason og Þórhallur Bjarnarson gáfu út.

Ritstjórar Nýja kirkjublaðsins töldu ekki ósennilegt að þeir sem réðu fyrir kapellugerðinni í Lincoln hefðu kynnst sögu Þorláks í enskri þýðingu biskupasagna sem þá var nýlega komin út:

En vera má og að vér eigum að þakka hinni góðfrægu ensku skáldkonu Mrs. D. Leith þennan sóma, sem sýndur er landa vorum á Englandi. Eitt af kvæðum hennar, sem Brynjólfur Jónsson þýddi í Eimreiðinni 1900, er um andlát Þorláks biskups, og það voru hin fornu kirkjusögulegu rit vor, sem fyrst drógu huga hennar til íslenzkra fræða.

Afskipti skáldkonunnar og Íslandsvinarins frú Disney Leith af gerð myndarinnar af Þorláki virðast hafa greinilega verið einhver. Fram kemur í Nýju kirkjublaði að hún hafði skrifað öðrum ritstjóranna bréf og spurst fyrir um það, eftir ósk kirkjuprestsins i Lincoln, hvort nokkur teikning gerð eftir munnmælum væri til af Þorláki biskupi, og „hvort hann hafi nokkur sérleg einkenni eða merki, og hvort nokkuð sérkennilegt hafi verið við íslenska biskupsskrúðann“.

Engar myndir eru til af Þorláki biskupi, en glögg lýsing er á honum í fornum íslenskum jarteinasögum:

Hann sýndist nálega jafnan með þeim yfirlitum og búningi sem hann hafði hér í heimi, meðalmaður var hann að vexti, jarpur á háralit, rétthárr og réttleitur, fagureygur og föllitaður, ljóss og lítt hentur og hvítar hendurnar, þýður og þekkilegur, góðingur og grannvaxinn, holdlítill og herðilútur nokkuð.

Áhrif frá Baring-Gould

Í grein í Lesbók Morgunblaðsins 1982 telur Kolbeinn Þorleifsson að myndina af Þorláki í Lincoln megi einkum rekja til áhrifa frá víðlesnu riti breska kirkjusagnfræðingsins Sabine Baring-Gould um sögu dýrlinga kaþólsku kirkjunnar. Það kom út í 16 bindum undir lok 19. aldar. Kafli er um Þorlák helga í 15. bindi ritsins. Höfundurinn hafði komið hingað til lands og þekkti vel til sögu Íslands og íslenskra fornbókmennta. Kolbeinn telur að fullyrðing í ritinu um að Þorlákur helgi og Hugh hinn helgi hafi þekkst og Þorlákur verið undir áhrifum hans hafi ráðið því hvernig myndin af þeim í glugganum er. „Þess vegna er Hugh lýst sem gömlum og virðulegum gráskegg þegar Þorlákur er ungur fríður maður með opinn Saltara á fyrsta Davíðs sálmi,“ segir Kolbeinn.

 Þeir Þorlákur helgi og Hugh hinn helgi voru samtíðarmenn, en engar heimildir eru til um að þeir hafi þekkst. Dvöldu þeir ekki samtímis í Lincoln. Aftur á móti kynnu leiðir þeirra að hafa legið saman í París.