Markland forsagnanna í ítölsku miðaldariti

Grænland, Helluland, Markland og Vínland og hugmyndir um siglingar þar á milli á miðöldum. Af vef Wikipediu.

Það þóttu talsverð tíðindi – og þykja enn – þegar ítalskur fræðmaður, Paolo Chiesa, pró­fess­or í lat­nesk­um fræðum við há­skól­ann í Mílanó, upplýsti í grein í fræðitíma­rit­inu Terrae Incognitae sumarið 2021 að munk­ur af reglu dóm­iník­ana, Gal­vaneus Flamma, minnt­ist á landið Marckalada vest­an Græn­lands í ófull­gerðu sögu­riti sínu Cronica uni­versal­is, sem skrifað er á ár­un­um 1339 til 1345. Chiesa kvað engan  vafa leika á því að átt væri við það land sem nefnt er Mark­land í ís­lensk­um forn­rit­um, Ei­ríks sögu rauða og Græn­lend­inga­sögu. Paolo Chiasi sagði að Gal­vaneus Flamma nefn­di einnig Ísland í þessu riti en fjall­aði ekki um lands­menn eða staðhætti.

Morgunblaðsgrein mín um þetta mál í byrjun október 2021.

Frá þessum tíðindum sagði ég í grein í Morgunblaðinu um haustið þetta sama ár og má lesa hana hér á mbl.is.

Vitn­eskja um vest­ur­ferðir

Ástæðan fyr­ir því að fræðimenn höfðu fram að þessu ekki al­mennt haft vitn­eskju um þessi skrif Gal­vaneus Flamma er sú að hand­ritið sem geym­ir þau hef­ur aldrei verið gefið út og er í einka­eigu. Það rek­ur sögu mann­kyns í löngu máli en land­fræðiköfl­um er skotið inn í text­ann eins og al­gengt var í miðalda­rit­um af þessu tagi. Fræðileg út­gáfa rits­ins er í und­ir­bún­ingi en mun taka sinn tíma því verkið er viðamikið.

At­hygli var fyrst vak­in á til­vist hand­rits­ins árið 2013. Full­víst er að það sé ekta. Gal­vaneus Flamma var nafn­kunn­ur ann­ála­rit­ari í Mílanó á sinni tíð og eru nokk­ur verk eft­ir hann varðveitt.

Það að Flamma skuli nefna Mark­land í riti sínu sýn­ir að vitn­eskja um land vest­ur af Græn­landi hef­ur verið fyr­ir hendi löngu áður en Kristó­fer Kól­umbus lagði upp í sögu­fræga sigl­ingu sína 1492 og upp­götvaði Am­er­íku. Kól­umbus var frá ít­alska hafn­ar­bæn­um Genúa og þar hafa sæ­far­end­ur vafa­laust rætt um leynd­ar­dóma út­haf­anna og skipst á fróðleik sem þeir hafa orðið vís­ir um í sigl­ing­um sín­um, þar á meðal til Íslands eða til landa þar sem Íslend­ing­ar hafa verið á ferð.

Paolo Chiesa tel­ur lík­legt að Gal­vaneus Flamma hafi fengið sín­ar upp­lýs­ing­ar um Mark­land frá sæ­far­end­um í Genúa, en Mílanó ligg­ur ekki að sjó sem kunn­ugt er. Sögu­rit hans sýn­ir að hann hafði aðgang að heim­ild­ar­mönn­um í Genúa.

Skálholtskortið svonefnda frá 1570 sýnir hvaða hugmyndir lærðir menn á Íslandi gerðu sér um legu landanna í vestri sem sagt er frá í fornritunum.

Trú­leg álykt­un

Í Morgunblaðsgreininni fyrrnefndu vitna ég í Gísla Sig­urðsson rannsóknaprófessor á Árnastofnun sem seg­ir að ýmis smá­atriði í lýs­ingu hins ítalska lær­dóms­manns séu þess eðlis „að maður heyr­ir óminn af okk­ar sög­um í þeim“, eins og hann orðar það.

Mér finnst álykt­un­in frek­ar trú­leg, að höf­und­ur­inn hafi heyrt sög­ur frá fólki sem hafði siglt í norður­höf­um – þar sem efni Vín­lands­sagn­anna var að sjálf­sögðu ekk­ert leynd­ar­mál á 14. öld.

Ég ræddi einnig við Sverr­i Jak­obs­son, pró­fess­or í miðalda­sögu við Há­skóla Íslands, sem taldi feng að  skrif­um Pao­los Chiesa. Hann sagði að hin nýja vitn­eskja opaði á mögu­leika sem marg­ir höfðu von­ast eft­ir; að líta á Vín­lands­ferðir nor­rænna manna í víðara sam­hengi sem hluta af þekk­ingaröfl­un Evr­ópu­manna um svæði utan hinn­ar hefðbundnu heims­mynd­ar.

Gaml­ar sagn­ir um Íslands­ferð Kól­umbus­ar 1477 gera ráð fyr­ir að hann hafi verið for­vit­inn um Vín­lands­sigl­ing­ar en hvernig hefði hann átt að vera það ef þær voru ekki þekkt­ar á Ítal­íu? Hér er greini­lega eft­ir ýmsu að slægj­ast.

Landa­leit Íslend­inga til forna

Nokkru eft­ir land­nám Íslands á seinni hluta 9. ald­ar héldu menn héðan í landa­leit vest­ur á bóg­inn. Þá fann Ei­rík­ur rauði land sem hann nefndi Græn­land – ef marka má okk­ar gömlu rit­heim­ild­ir – og markaði sá fund­ur upp­haf byggðar nor­rænna manna þar næstu ald­irn­ar. Skömmu síðar var Bjarni nokk­ur Herjólfs­son á leið þangað frá Íslandi en lenti í haf­villu og sá lönd á aust­ur­strönd Norður-Am­er­íku. Leif­ur Ei­ríks­son, síðar nefnd­ur Leif­ur heppni, fór í könn­un­ar­ferð til þess­ara landa og nefndi þau Mark­land, Hellu­land og Vín­land. Vín­lands­ferðir urðu ekki til­efni land­náms á meg­in­landi Am­er­íku en land­könnuðurn­ir reistu sér þar skála og komu sér fyr­ir á meðan þeir könnuðu landið eins og forn­leifa­rann­sókn­ir í L'­An­se aux Mea­dows á norðurodda Ný­fundna­lands hafa staðfest.

Marg­ir fræðimenn telja Hellu­land forn­sagn­anna vera Baff­ins­land nú­tím­ans og Mark­land sé Labra­dor. Þá grein­ir hins veg­ar á um hvar Vín­lands sé að leita. Á vef Árna­stofn­un­ar seg­ir að þeirri skoðun hafi vaxið fylgi að Vín­land for­sagn­anna sé á Ný­fundna­landi og hafa menn þá í huga nor­rænu rúst­irn­ar þar.

Fyr­ir utan rit Gal­vaneus Flamma er Mark­land hvergi nefnt í heim­ild­um frá miðöld­um öðrum en ís­lensk­um. Aft­ur á móti er Vín­lands getið, þó með frek­ar óljós­um hætti, í riti Adams frá Brim­um um sögu erki­bisk­ups­dæm­is Ham­borg­ar. Það rit er skrifað um 1070.

Gaman væri að fá Paolo Chiesi hingað til lands til að ræða þessa uppgötvun og þær margvíslegu spurningar sem hún vekur.