Ástir og örlög ræðismanns

Dóttir þjóðskáldsins

Franski ræðismaðurinn André Courmont elskaði Svanhildi, dóttur Þorsteins skálds Erlingssonar,

„Ef Íslendingar gleyma André Courmont eru þeir hættir að vera sagnaþjóð, hættir að unna ævintýrum. Þá eru þeir á leiðinni að gleyma sjálfum sér.“ Svo mælti Sigurður Nordal prófessor þegar hann í tímaritsgrein árið 1924 minntist franska ræðismannsins og háskólakennarans sem heillað hafði Íslendinga með óvenjulegum tökum á íslenskri tungu og þekkingu á bókmenntum landsins, fornum og nýjum. Courmont hafði dvalist hér tvívegis, fyrst sem frönskukennari við Háskóla Íslands 1911 til 1913, og síðar sem ræðismaður Frakklands frá 1917 til 1923. Hann hafði stofnað til kynna við marga helstu andans menn þjóðarinnar og stjórnmálaleiðtoga, og ferðast um landið vítt og breitt og hvarvetna verið aufúsugestur.

Það varð öllum sem til hans þekktu mikið áfall þegar þær fréttir bárust hingað til lands í desember 1923, rúmum mánuði eftir brottför hans, að hann væri látinn, aðeins 33 ára að aldri. „Ekkert er getið um hvert banameinið hafi verið,“ sagði Morgunblaðið í frétt um lát hans. En það spurðist innan tíðar, þótt ekki væri um það skrifað, að Courmont hefði fyrirfarið sér. Sú saga gekk að þetta hefði hann gert því hann fékk ekki íslenskrar stúlku sem hann elskaði.

Vildi giftast Svanhildi

Þorsteinn Sæmundsson stjörnufræðingur greindi frá því í erindi sem hann flutti fyrir vistmenn á Grund fyrir nokkrum árum að stúlkan sem Courmont elskaði hefði verið móðir sín, Svanhildur (1905-1966), dóttir þjóðskáldsins Þorsteins Erlingssonar. Svanhildur þótti óvenju fríð og völdust margar myndir af henni á póstkort þegar hún var ung. Hún átti fjölda aðdáenda, bæði hérlendis og erlendis, en hún var mikil málamanneskja og kunni fjölda tungumála.

„Ensku og frönsku lærði mamma í tímum hjá franska konsúlnum André Courmont,“ segir Þorsteinn í erindinu sem hann hefur góðfúslega leyft Morgunblaðinu að vitna í. „Samskipti þeirra Courmonts eru sérstakur kafli í lífi mömmu. Um þau hefur mikið verið skrafað á liðinni tíð en lítið sem ekkert fært í letur. Courmont var einstakur tungumálamaður sem tileinkaði sér íslensku svo vel að enginn útlendingur mun hafa náð slíkri færni nema ef til vill Daninn Rasmus Kristian Rask, einhver mesti málasnillingur 19. aldar,“ segir Þorsteinn og getur þess að eitt nýyrði í íslensku sé frá Courmont komið. Er það orðið „litróf“ sem er þýðing á erlenda orðinu „spectrum“. Courmont mun hafa lært íslensku hjá Þorsteini Erlingssyni, en íbúð og skrifstofa franska ræðismannsins var við Skálholtsstíg, steinsnar frá húsi Þorsteins við Þingholtsstræti. Í húsinu við Skálholtsstíg er nú íbúð sendiherra Frakka á Íslandi.

Síðan segir Þorsteinn í erindinu: „Árið 1920, þegar mamma er á 15. ári, verður Courmont heillaður af henni. Hann segir við mömmu að hún sé fegursta stúlka sem hann hafi séð og býðst til að kenna henni frönsku. Það verður úr að mamma lærir hjá honum frönsku og einnig ensku, en Courmont hafði meistarapróf í því máli frá Oxfordháskóla. Varðveist hefur fjöldi bréfa sem Courmont skrifaði mömmu, fyrst á ensku og íslensku, síðan á frönsku og stundum á öllum þremur málunum í sama bréfi. Á rösklega tveggja ára tímabili hef ég fundið 65 bréf og skeyti til mömmu frá Courmont. Bréfaskriftirnar stafa sumpart af ferðalögum þeirra hvors um sig, en bréfafjöldinn er samt með ólíkindum. Í síðustu bréfunum kemur fram að Courmont hafi viljað kvænast mömmu en hún ekki viljað samþykkja það þótt hann væri henni mjög kær. Foreldrar hans voru líka andvíg slíkum ráðahag þar sem þau höfðu ætlað honum annað kvonfang.“

Fyrstu litljósmyndirnar

Courmont, sem var af auðugu fólki kominn, átti ljósmyndavél og tók fjölda mynda þegar hann dvaldist hér. Meðal þeirra eru fyrstu litmyndirnar sem teknar voru hér á landi. Nokkrar þeirra eru af Svanhildi og fylgir ein þeirra þessari grein.

Þegar tíðindin um andlát Courmonts spurðust til Íslands urðu margir til að syrgja hann. „Dagblaðið Tíminn helgaði forsíðuna minningargrein um Courmont eftir ritstjórann, Jónas frá Hriflu, sem kynnst hafði Courmont í París veturinn 1910 til 1911. Er það sennilega einsdæmi að erlendur maður sé þannig heiðraður í íslensku dagblaði,“ segir Þorsteinn. Þá fjallaði Sigurður Nordal um Courmont og störf hans í langri ritgerð.

„Sú saga gekk staflaust að Courmont hefði fyrirfarið sér vegna þess að hann fékk ekki að eiga móður mína, en ég hygg að fleira hafi komið til. Þessi mikli gáfumaður gekk ekki heill til skógar. Hann hafði særst alvarlega í heimsstyrjöldinni fyrri, og þótt hann næði sér smám saman líkamlega er sennilegt að andlega áfallið hafi orðið varanlegra. Síðasta árið hans á Íslandi einkenndist af miklu þunglyndi.“

Þorsteinn segir að fréttin um fráfall Courmonts hafði valdið móður hans mikilli sorg. Hún var þá 18 ára gömul. Hún kynntist síðar Sæmundi Stefánssyni og gengu þau í hjónaband 1932. Svanhildur starfaði í mörg ár á skrifstofu Alþingis. Árið 1943 gaf hún út smásagnasafn, Álfaslóðir , sem fékk góðar viðtökur. Ekki varð af frekari útgáfu, en þegar hún lést lét hún eftir sig þrettán óbirtar smásögur. Synir hennar hafa nýlega gefið þær út undir heitinu Veðrabrigði.